Çocuklar Neden Yalan Söyler?

Herkes kendisine yalan söylenmesinden rahatsız olur, yapmamamız gerektiğini biliriz ancak herkes günlük hayatta az ya da çok yalan söyler. Gelişimsel nedenler veya öğrenilmiş davranışlar gibi çocukların yalan söylemelerinin ardında pek neden olabilir. Ancak çocuklar yetişkinlerin düşündüğü kadar bilerek veya isteyerek yalan söylemezler.

Peki çocuklar neden yalan söylerler?

1.  Çocuklar somut düşünürler.

Yalan dünyasında pek çok belirsizlik vardır. Örneğin, beyaz yalanlar başkalarının duygularını incitmemek için söylenir veya bazı duyguların saklandığı durumlarda söylenebilir. Yalanlar; tam bir kurabiye aşırırken yakalanan çocuğun, bunu kardeşinin yaptığını iddia etmesi kadar kolaylıkla anlaşılmayabilir.

Bazı yalanlar kabul edilir ve hatta teşvik bile edilebilir. Örneğin, oyun sırasında hayali arkadaşları yemeğe çağırmak gibi. Bu tür farklar, çocukların neyin kabul edilebilir neyin kabul edilemez olduğunu anlamalarını zorlaştırır. 

• Günlük hayatta çocuklara verilen mesajlar oldukça karmaşık olabilir.

Örneğin ebeveynler bazen gerçeği çarpıtırlar: “Birkaç anlamsız karalamaya bu ne kadar muhteşem bir resim böyle” derler. Bazen de çocuklar dürüst davrandıkları için susturulurlar örneğin, çocuk “Ayla teyze, annem köfteyi senin hiç güzel yapamadığını düşünüyor” dediğinde anne çocuğu susturmaya veya uyarmaya çalışır.

Öte yandan çizgi film ve filmlerde,  ana karakterler, planlar ve yalanlarla dürüst bir kişiyi tuzağa düşürdükleri halde, başlarına fazla bir şey gelmez. Hatta komedilerdeki temel unsur budur. Dürüst olmayan davranışlar uygunsuz değil, komikmiş gibi sunulur.

• Çocuklar gerçeklerin değiştirilebilir olduğunu düşünürler.

Çocuklar gerçekleri değiştirebileceklerini düşünürler. Bazı şeylerin öyle olmasını dileyip, bunun mümkün olduğunu düşünürler. 7-8 yaşlarına değin gerçekle hayal arasındaki çizgi oldukça belirsizdir. Mesela süper kahramanlar, tek boynuzlu atlar ve onların gerçeği değiştirebilme gücü bu belirsizliğe örnek olabilir. Yani çocuklar ben yapmadım dediklerinde aslında söylemek istedikleri “Yapmayı istemedikleridir.”

• Yalan söylemek biraz hayal gücü biraz deneysel bir meseledir.

 Özellikle küçük yaşta ve aktif hayal gücü olan çocuklar aslında bilişsel becerilerini geliştirmektedirler. Hayali olarak, “mış” gibi oyun oynamak gerçeğin dışındadır. Fakat bazen çocukların yalan söylemelerinin bir sebebi de “hayali” oyun kurmalarındandır.

       Öte yanda, çocukluğun önemli bir işi sınırları test etmek, yapılabilecek ve yapılamayacak olanları anlamaya çalışmaktır. “Neden tüm yastıkları üst üste koyup onların tepesinden uçamıyorum?”. Bu durum ebeveynleri yorsa da, çocukların hem kendilerinin hem de içerisinde bulundukları dünyanın sınırlarını anlamalarına yardımcı olur ve sosyal becerilerini geliştirir.

• Çocuklar korkulan sonuçlardan kaçmak için yalan söylerler.

 Annesinin, “ Pastayı yeme, o misafirler için yapıldı” dediği pastanın yenilmeden durması daha da zorlaşır. Çocuk bundan bir parmak aldığında, aslında yapmaması gerektiğini bilir ancak kendini tutamaz ve yer. Öte yandan, annesinin buna kızacağını bildiği için sorulduğunda “ben yapmadım” diyerek olumsuz sonuçlardan kaçmaya çalışır.

Çocuklar Yalan Söylediğinde Ne Yapılmalı?

     Yalan söylemenin pek çok boyutu olabilir ancak bu konunun yine de ele alınması gereklidir. Gerçeği çarpıtmaya yönelik girişimler ve çevrenin tutumu çocuğun dürüstlüğü öğrenme şeklini belirleyecektir.

1. Dürüstlüğü tanımlayın.

Dürüstlüğün ne olduğu hakkında çocukla konuşun. Gerçek hayattan, kitaplardan ve çocuğun davranışlarından örnekler verin. Çocuğun dürüstlükle cevap verdiği durumlarda çocuğu destekleyin.

• Gerçek olanla olamayanı ayırt edin.

 Çocuğun bu ikisini ayırt etmesine yardımcı olun. 4-5 yaşındaki çocuklar bunu düşünüp anlamaya başlarlar. Mesela çocuğunuz oyunda kedi oluyorsa, oyun sonrasında gerçek olanla olmayanı konuşmak için bir fırsat olarak düşünebilirsiniz.

• Neden yalan söylemeye ihtiyaç duyduğunu anlayın.

 Yalanın pek çok sebebi olabilir örneğin; çocuğun yaşına göre gerçek ve gerçek olmayan arasındaki belirsizlik, bir şeyin olmasını çok istemek, sınırları test etmek gibi sebepleri olabilir. Çocuğa ceza vermek neden yalan söylediğini anlamamıza yardımcı olmaz. Yalanın nedenini, çocukla konuşarak anlamaya çalışmak gerekir.

• Yalanın ne demek olduğunu açıklayın.

Yalan söylemenin doğru olmadığını aktarın. Ancak tam olarak doğruyu söylememenin kabul edilebilir olduğu bir durumu açıklayın. Örneğin arkadaşının doğum gününde ona getirdiği hediyeyi beğenmediğinde onun duygularını incitmemek için nazik biçimde teşekkür etmek nazik olmaktır.

Çocukların önünde yalan söylememek çok önemlidir. Yalan söylemek zorunda kalırsanız, bunu çocuğa açıklamak gerekir. Örneğin, sizi birisi evine davet ettiğinde, siz gitmek istemediğiniz için meşgul olduğunuzu söylersiniz, neden böyle söylediğinizi çocuğunuza daha sonra açıklamalısınız. Burada yapacağınız açıklama çocuklarınıza örnek teşkil edecektir. Çocuklarınızın yapmasını istemediğiniz şeyleri siz de yapmamalısınız.

• Rol modeli olun.

İyi ya da kötü çocuklarımıza örnek teşkil ederiz. Siz yalan söylerseniz onlar da söyleyecektir. Hile yaparsanız onlar da yapacaktır. Zor durumlarda bile dürüst olmayı başarabilirseniz, onlar da başarabilir.

• Yalan ne zaman bir sorun olarak düşünülmeli?

12 yaş sonrasında da çocuk hala sık sık ve önemli konular hakkında yalan söylüyorsa, bu bir davranış sorununa dönüşmüş olabilir. Buna bir uzmanla müdahale etmek gerekebilir. O zamana değin öğretmek, örnek olmak ve dürüstlüğü teşvik etmek çok önemlidir. Bunu yapmaya devam ettiğinizde çocuklar eninde sonunda dürüstlük, yalan söylemek ve bunlarla bağlantılı pek çok karmaşık sosyal kuralı anlayacaktır.  

Prof. Dr. Aylin İlden Koçkar, Klinik Psikolog